Skip to content

Haal een stukje Frankrijk in huis!

Het bal der gekken van Victoria Mas – Recensie

Door Ger Leppers.
Eerder verschenen op De Leesclub Van Alles.


Het is bal in het gekkenhuis.

Het is een gouden onderwerp dat de Franse schrijfster Victoria Mas voor haar debuutroman Het bal der gekken bij de kop heeft gevat: het jaarlijkse galabal dat lange tijd te Parijs in het  beroemde psychiatrisch ziekenhuis La Salpêtrière gegeven werd. De aldaar opgesloten vrouwelijke gekken (zo werden de psychiatrische patiënten destijds nog onbekommerd genoemd) en de leden van de hoofdstedelijke hogere kringen die een toegangskaart hadden weten te bemachtigen, konden bij die gelegenheid elkaar ontmoeten en zelfs met elkaar dansen. Voor de burgerij was het een uitgezochte kans om een wat ranzig voyeurisme de vrije teugel te geven. Voor de geïnterneerde psychiatrische patiënten was het, ook al waren ze op zulke avonden het slachtoffer van ongezonde nieuwsgierigheid, een kans om, één keer per jaar, hun isolement te doorbreken. Want de omstandigheden van hun dagelijks bestaan waren, de rest van de tijd, ten hemel schreiend.

De beroemde geneesheer Jean-Martin Charcot (1825-1893), een van de leermeesters van Sigmund Freud, heerste als een feodaal vorst over dit rijkje midden in de Franse hoofdstad. Victoria Mas beschrijft zijn – in onze huidige ogen weinig gezonde – machtspositie binnen de geneeskunde indringend:

“Als hij binnenkomt ontstaat er binnen enkele momenten een kleine hofhouding van vrouwen die zich aanstellen, rond paraderen, doen alsof ze koorts hebben, huilen, smeken, een kruis slaan. De jonge verpleegsters giechelen als verschrikte meisjes. Hij is zowel de begeerde man als de gedroomde vader, de bewonderde dokter, de rechter van zielen en geesten. De artsen en studenten die hem volgen tijdens zijn rondes (…) vormen een tweede bewonderende, maar zwijgende hofhouding, die de legitimiteit van de onmiskenbare heer en meester van het ziekenhuis bevestigt.”

Het belangrijkste onderwerp van Charcots studie was hysterie bij vrouwen. Bij zijn onderzoek bediende hij zich van hypnose. Daarmee wekte hij gedurende openbare colleges, die niet alleen door studenten maar ook door het publiek druk bezocht werden, bij zijn patiëntes aanvallen van hysterie op, die hij vervolgens genas.

Om deze machistische hel voor de hedendaagse lezer tot leven te brengen en stem te geven aan een groep vrouwen die in de geschiedenis nauwelijks aan het woord zijn gekomen, heeft Victoria Mas een zorgvuldige intrige uitgewerkt, die toewerkt naar de avond van het bal van maart 1885, waarop de patiënten zich al weken van tevoren voorbereiden.

Onder die patiënten bevindt zich de jonge Louise. Zij heeft tijdens één van de colleges contact weten te maken met de jonge student Jules, die beloofd heeft met haar te trouwen. Louise wacht de avond, waarop zij door hem ten huwelijk gevraagd zal worden, ongeduldig af. Het bal verandert inderdaad haar leven, maar niet op de manier waarop zij gehoopt had.

Maar we volgen vooral de jonge Eugénie, die afkomstig is uit een net burgergezin. Zij is in La Salpêtrière beland omdat ze, buiten haar wil om, berichten van doden doorkrijgt, en zich daarom nader in  het spiritisme wil verdiepen. Zodra haar vader daar achter komt, laat hij zijn dochter zonder een spoor van medelijden linea recta afvoeren naar het dolhuis. Daar leert Eugénie de oudgediende verpleegster Geneviève kennen, met wie ze een goede verstandhouding weet op te bouwen doordat ze haar berichten doorgeeft van haar overleden, dierbare zuster Blandine, aan wie Geneviève ook na haar dood regelmatig brieven schrijft, en doordat ze haar waarschuwt dat Genevièves vader in Clermont, honderden kilometers verderop, onwel is geworden. De volstrekt geloofwaardige en natuurlijke manier waarop Victoria Mas deze spiritistische elementen in haar verhaal verweeft, is bewonderenswaardig. Uiteindelijk zal Eugénie het enige personage zijn dat zich aan het geneeskundig inferno van La Salpêtrière weet te ontworstelen.

Bijzondere stilistische kwaliteiten heeft het proza van Victoria Mas niet: haar zinnen zijn eenvoudig, soms zelfs vlak, en voor een cliché als “haar hart bonst in haar keel” deinst de schrijfster niet terug.

Maar daar staan vele rake observaties tegenover zoals de treffende constatering “dit ziekenhuis verandert je uiterlijk”.  En de razend interessante blik die de schrijfster haar lezers gunt op de eerste stappen van de psychiatrische zorg, anderhalve eeuw geleden, en en waarop zij ze naar de ontknoping van haar verhaal toe sleurt is onweerstaanbaar. Zodat het toch goed te begrijpen is dat ze voor dit boek bekroond werd met maar liefst vier literaire prijzen.

Bestel Het bal der gekken hier

victoria mas het bal der gekken